فایل ترجمه
مرجع دانلود مقالات و فایل های ترجمه شدهفایل ترجمه
مرجع دانلود مقالات و فایل های ترجمه شدهجایگاه خانواده در اسلام
| دسته بندی | معارف اسلامی |
| بازدید ها | 2 |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 166 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 161 |
جایگاه خانواده در اسلام
چکیده:
قدمت ازدواج همپای پیدایش بشر است. در نخستین نجوای رازگونه، آدم ابوالبشر به خداوند می‌گوید: پروردگارا! در برابر خود کسی را می‌بینم که در دلم میلی و انسی به او احساس می‌کنم و چون خداوند یگانه، نجوای بنده یکدانه‌اش را شنید فرمود: اگر او را می‌خواهی از من بخواه و وصال او را از من طلب کن...
تحقیق حاضر با لطف و عنایت خداوند متعال و با عنوان: «خانواده در اسلام» با بهره‌گیری از آیات قرآن به عنوان منبعی اصیل و متقن، سرچشمه گرفته از وحی و روایات نورانی حضرات معصومین (علیهما السلام) ارائه می‌گردد.
به طور مجمل اصطلاح خانواده مؤثرترین عامل انتقال فرهنگ و رکن بنیادی جامعه است که در شرایط مختلف در تأثیر و تأثر متقابل با فرهنگ و عوامل اجتماعی است. انسان‌ها در خانواده به هویت و رشد شخصیتی دست می‌یابند و در خانواده‌های سالم و رشید به تکامل معنوی و اخلاقی نائل میشوند. لذا خانواده عامل کمال‌بخشی، سکونت، آرامش و بالندگی به اعضای خویش است که در تحولات اساسی جوامع نقش عمده‌ای ایفا می‌کند. البته خانواده متأثر از عملکرد مذهب، آموزش و حکومت نیز می‌باشد و این تأثر به صورت متقابل باعث ایجاد تغییرات اساسی می‌گردد. اگر خانواده محیط سالم و سازنده‌ای داشته باشد و نیازهای جسمی و روحی افراد خویش را برآورده سازد، کمتر به خدمات جانبی و جبرانی برای خانواده نیاز است. در تعریف خانواده بیان شده: خانواده گروهی است متشکل از افرادی که از طریق نسب و سبب و رضاع با یکدیگر به عنوان، شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‌کنند.
اینک با توجه به حساسیت بیش از حد موضوع و حتی سرنوشت‌ساز بودنش، این ضرورت به چشم می‌خورد که در باب خانواده پژوهش‌هایی کارآمد به عمل آید. انسان با تشکیل خانواده، مثلث نیازهای سه‌گانه‌اش را، اعم از تمتع جنسی، تمنای عاطفی و تعهد انسانی، پوشش می‌دهد و از روابط آزاد که عمدتاً در سطح نازل و حیوانی تمتع جنسی قرار می‌گیرد، جدا می‌شود و هر چقدر در مقوله ازدواج حیطه شناختی درست‌تر ترسیم گردد و حیطه مصداقی صحیح‌تر انتخاب شود قدرت پاسخگویی به مثلث انسانی نیاز، بیشتر می‌شود. اما مع‌الاسف دنیای امروز مطالب دیگری را تعقیب می‌کند و حتی فکر ازدواج را به زیر تازیانه‌های عقب‌ماندگی و بی‌عرضگی و اسیر شدن می‌کشاند. لذا باید عوامل انزوای ازدواج و ایذاء ازدواج‌کرده‌ها، شناسایی و با به کارگیری فرامین اساسی در باب خانواده، ازدواج را به تسهیل کشانید.
با توجه به مطالب فوق این پایان‌نامه مشتمل بر چهار بخش است: بخش اول ـ کلیات (تعریف و تبیین موضوع و...) و بخش دوم شامل بررسی جایگاه خانواده در اعصار گذشته و ادیان همچون زرتشت، مسیحیت، یهود و اسلام و همچنین بنا بر ضرورت خانواده در اندیشه نظریه‌پردازان نیز بیان گردیده، بخش سوم بررسی جایگاه خانواده در اسلام و بیان ضروریات مورد نظر اسلام در این باب، آثار و فواید ازدواج و دو بخش چهارم به عنوان مبانی حقوقی و اخلاقی خانواده در اسلام به طرح حقوق همسران و آمیختگی این حقوق با اخلاق پرداخته می‌شود و پژوهش با مبحث رفع اختلافات خانوادگی به پایان رسیده است.
در این مطلب سعی شده است از منابع دست اول تفسیری و روایی و همین‌طور در جهت تجزیه و تحلیل هر چه بیشتر موضوع از مقالات و پایان‌نامه‌های مرتبط استفاده گردد که تعدد منابع نشان از توجه و کنکاش بیش از حد پژوهشگر دارد.
فهرست مطالب
چکیده............................................................................................................................................... ه
بخش اول – کلیات
مقدمه............................................................................................................................................... 2
1-1- تعریف و تبیین موضوع......................................................................................................... 4
الف – تعریف لغوی عیال................................................................................................................. 4
ب – تعریف لغوی أسر.................................................................................................................... 4
ج – تعریف لغوی زوج..................................................................................................................... 5
د – خانواده در اصطلاح................................................................................................................ 10
2-1- ضرورت و اهداف تحقیق.................................................................................................... 13
3-1- پیشینه موضوع.................................................................................................................... 14
4-1- فرضیات اصلی و فرعی....................................................................................................... 15
5-1- روش تحقیق........................................................................................................................ 16
بخش دوم – بررسی جایگاه خانواده در اعصار گذشته و ادیان
1-2- خانواده در اعصار گذشته.................................................................................................. 18
الف – خانواده در اقوام وحشی.................................................................................................... 18
ب – خانواده در روم قدیم............................................................................................................ 19
ج – خانواده در یونان قدیم........................................................................................................... 20
د – خانواده در ایران باستان........................................................................................................ 21
ه – خانواده در عرب جاهلیت........................................................................................................ 22
2-2- خانواده در ادیان................................................................................................................. 24
الف – خانواده در زرتشت............................................................................................................ 24
ب – خانواده در میان مسیحیان و یهودیان................................................................................... 26
ج – خانواده در اسلام................................................................................................................... 28
* کارگر و جایگاه خانه در قرآن................................................................................................... 30
1- محل تسکین.............................................................................................................................. 31
2- محل ذکر و تلاوت آیات الهی................................................................................................... 31
3- محل رابطه قدسی.................................................................................................................... 32
4- لزوم حفظ حریم خانه.............................................................................................................. 32
3-2- وضعیت خانواده در جهان معاصر..................................................................................... 33
4-2- ابعاد خانواده در اندیشه نظریه پردازان علوم انسانی........................................................ 44
الف – تاریخ................................................................................................................................... 44
ب – جامعه شناسی....................................................................................................................... 45
ج – حقوق...................................................................................................................................... 46
د- اقتصاد...................................................................................................................................... 46
ه – روان شناسی.......................................................................................................................... 48
و – علوم سیاسی.......................................................................................................................... 49
ز – علوم تربیتی............................................................................................................................ 50
بخش سوم – میزان تقدس خانواده در اسلام
مقدمه............................................................................................................................................. 52
1-3- ضرورت تشکیل خانواده..................................................................................................... 54
الف – ازدواج یک سنت الهی.......................................................................................................... 55
ب – ازدواج وسیله حفظ دین است................................................................................................ 55
ج – فضیلت عبادت متأهل ............................................................................................................. 56
د – بهترین تجارت، زن شایسته.................................................................................................... 56
2-3- آثار و فواید ازدواج............................................................................................................. 60
الف – غریزه جنسی....................................................................................................................... 61
1-زنا................................................................................................................................................. 62
2-عریان گرایی.................................................................................................................................. 63
3-چشم چرانی.................................................................................................................................. 64
4-لواط (همجنس خواهی).................................................................................................................. 64
5-خود ارضایی................................................................................................................................. 65
* عوامل ایجاد رفتار جنسی مطلوب در روابط زناشوئی:............................................................. 67
1- رضایت زوجین در انتخاب یکدیگر.......................................................................................... 67
2- رعایت احترام و محبت متقابل.................................................................................................. 67
3- پرهیز از احیاء منفی................................................................................................................. 67
4- تفاهم و توافق میان همسران در روابط جنسی....................................................................... 68
5- رعایت اخلاق جنسی................................................................................................................. 68
ب – نیاز به آرامش و سکون........................................................................................................ 68
ج – نیاز به انس دمورت................................................................................................................ 70
د – میل به تداوم وجود خویش..................................................................................................... 72
و – پرورش نسل سالم و پاک....................................................................................................... 73
ه – حفظ عفت و حیای فردی و اجتماعی...................................................................................... 74
3-3- چارچوب خانواده متعادل و ایده آل در اسلام.................................................................... 76
1- تعادل نظر و عمل..................................................................................................................... 76
2- تعادل معنویت و مادیت............................................................................................................ 77
3- تعادل سد زمان........................................................................................................................ 77
4- تعادل منطق و عاطفه................................................................................................................ 77
5- تعادل گفتن و شنیدن................................................................................................................ 77
6- تعادل سازگاری و انتقادگری.................................................................................................. 77
7- تعادل مصالح درونی و مصالح بیرونی.................................................................................... 78
8- تعادل هدف های تربیتی .......................................................................................................... 78
9- تعامل مدیریت و مشارکت........................................................................................................ 78
10- تعادل امکانات و انتظارات...................................................................................................... 78
* فواید متعادل بودن خانواده....................................................................................................... 78
4-3- معیارهای انتخاب همسر...................................................................................................... 80
الف – ملاک های گزینش همسر از دیدگاه جامعه شناختی خانواده............................................. 81
1- الف – روان شناختی................................................................................................................ 81
2- الف – روان شناختی................................................................................................................ 81
3-الف – اقتصادی......................................................................................................................... 82
4-الف – اجتماعی.......................................................................................................................... 82
5-الف – خانوادگی........................................................................................................................ 83
6- الف – قاعده همسان همسری.................................................................................................. 83
ب – ملاک های گزینش همسر از دیدگاه اسلام........................................................................... 83
1-ب- صفات متناسب برای زن.................................................................................................... 84
2-ب – ملاک های گزینش مرد..................................................................................................... 86
3-ب – اولویت بندی ملاک های مختلف........................................................................................ 87
4-ب – دقت در تطبیق معیارها بر مصداق مورد نظر................................................................... 88
1- مشورت با کارشناس............................................................................................................... 88
2- تحقیق....................................................................................................................................... 89
3- گفت و گوی مستقیم................................................................................................................. 89
بخش چهارم – مبانی حقوق و اخلاقی خانواده در اسلام
مقدمه............................................................................................................................................. 92
1-4- فلسفه خاص اسلام درباره حقوق خانوادگی....................................................................... 93
الف – حقوق مشترک..................................................................................................................... 94
1-الف – توجه به جایگاه خانواده................................................................................................. 94
2-الف – تثبیت نقشها.................................................................................................................... 96
3-الف – حفظ شئون فردی........................................................................................................... 96
4-الف – آشنایی و پایبندی به تعهدات حقوقی و اخلاقی............................................................... 96
5-الف – حسن معاشرت............................................................................................................... 97
ب – حقوق همسران در قرآن و حدیث......................................................................................... 99
1-ب – وظایف و نسبت به همسرش............................................................................................. 99
1- حقوق مادی و نفقه زن............................................................................................................ 99
2- تأمین نیاز جنسی................................................................................................................... 100
3- نظافت و آراستگی.................................................................................................................. 101
4- پرهیز از سخت گیری............................................................................................................ 102
5- غیرت دینی............................................................................................................................. 102
2-ب- وظایف زن نسبت به همسرش......................................................................................... 103
1- آیا ریاست در خانواده امری ضروریست؟........................................................................... 105
2- تمکین و تأمین نیاز جنسی..................................................................................................... 110
3- زینت و آرایش برای شوهر................................................................................................... 110
4- پاکدامنی و حجاب زن............................................................................................................ 111
2-4- آمیختگی احکام حقوقی و اخلاقی در قرآن........................................................................ 112
3-4- رفع اختلاف در خانواده در قرآن و حدیث....................................................................... 113
الف – اصل تأمین نیازهای عاطفی.............................................................................................. 114
ب – اصل مشاوره...................................................................................................................... 114
ج – اصل صلح و سازش............................................................................................................ 115
د – اصل حاکمیت........................................................................................................................ 116
ه – طلاق، عرش الهی را می لرزاند............................................................................................. 117
نتیجه گیری.................................................................................................................................. 120
فهرست منابع و مأخذ.................................................................................................................. 127
الف ) کتب عربی.......................................................................................................................... 127
ب ) کتب فارسی.......................................................................................................................... 127
ج) مقالات..................................................................................................................................... 130
بخش اول
کلیات
مقدمه:
خانواده از ابتدای تاریخ تاکنون در بین تمامی جوامع بشری، به عنوان اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و منشأ فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و تاریخ بشر بوده است. پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین و حمایت و هدایت آن به جایگاه واقعی و متعالی‌اش، همواره سبب اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی و سقوط به ورطه هلاکت و ضلالت بوده است.
اسلام به عنوان مکتبی انسان‌ساز بیشترین عنایت را به تکریم، تنزیه و تعالی خانواده دارد و این نهاد مقدس را کانون تربیت و مهد مودت و رحمت می‌شمرد و سعادت و شقاوت جامعه انسانی را منوط به صلاح و فساد این بنا می‌داند و هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای مادی، عاطفی و معنوی انسان از جمله دستیابی به سکون و آرامش برمی‌شمارد. دستیابی به این اهداف والای مکتب اسلام و حفظ و حراست دقیق و مستمر از آن، نیازمند توجه جدی به خانواده و پیاده کردن قوانین مربوط به آن در اسلام است و ضروری است کلیه برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها در تمام سطوح، حق‌مدارانه و در راستای تعالی و مصالح خانواده باشد.
خانواده براساس اجتماع و به عقیده جامعه‌شناسان یکی از عوامل مهم ایجاد تمدن است. رشد و پرورش افراد در خانواده پایه‌گذاری شده و سلامت و سعادت جامعه بشری در گرو تربیت صحیح و استواری است که در خانواده پدید آمده است. وضعی که با تأسف، امروزه با آن مواجهیم، وجود تزلزل در ارکان خانواده‌هاست. توضیح مسأله اینکه ما امروزه در بسیاری از خانواد‌ها شاهد عدم تفاهم، درگیری و نزاع و حتی متارکه و طلاق هستیم.
بسیاری از فرزندان در محیط نابسامان خانواده رشد یافته و از تربیت درست و آرامش و سکونی که لازمه رشد است، برخوردار نمی‌باشند. این امر در درازمدت زمینه‌سازی نابسامانی‌های رفتاری و حتی انحراف و لغزش بسیار است.
جرم‌شناسان یکی از ریشه‌های جرم و انحراف را در نابسامانی خانواده می‌دانند و بررسی‌هایی که در جوامع غربی و حتی در جوامع خودمان به عمل آمده نشان داده است که بسیاری از مجرمان و منحرفان، کسانی هستند که در خانواده نابسامانی پرورش یافته‌اند. در مورد سر و سامان دادن به این موضوع نظرات مختلفی عرضه شده است:
1ـ گروهی تندرو حتی مسأله لغو خانواده را نظر داده بودند که تجربه انقلاب کمونیستی در دنیا و لغو خانواده در آن سامان، آن‌ها را به خطایشان واقف گردانیده است.
2ـ عده‌ای ریشه این نابسامانی‌ها را عدم آزادی زن و عدم تساوی حقوق او با مرد دانسته و قائل شده‌اند که با تأمین این حق، مشکلات خانوادگی حل می‌شود.
3ـ دسته سومی درست خلاف آن را نظر داده و گمان داشته‌اند که اگر آزادی را از زنان سلب و آن‌ها را در محیط خانه محبوس سازند، به تربیت نسل درست و استوار قادر شده و می‌توانند ریشه همه نابسامانی‌ها را بخشکانند.
4ـ اسلام در این زمینه رهنمودهایی براساس دریافت از وحی دارد که اجرای آن می‌تواند نابسامانی‌های موجود را از بین برده و بشر را به سوی هدف خلقتش به پیش برد. در بینش اسلامی حیات خانواده مبتنی بر ضوابط ایمان و اخلاق و متکی به حقوق است که دامنه آن در برگیرنده شأن زن، شوهر، فرزندان و والدین است و ما در این بررسی کوتاه سعی داریم به توضیح و تشریح آن بپردازیم. طبیعی است که مستندات ما در این بررسی منابع اصیل اسلامی و تجربه علمای اسلامی در طول مدت چهارده قرن می‌باشد.
1 ـ 1 ـ تعریف و تبیین موضوع:
واژه خانواده در لغت‌نامه‌های عرب معادل واژه‌هایی همچون اهل البیت، عیال (ع.و.ل)، أسرة و زوج می‌باشد. از این رو به بررسی این کلمات می‌پردازیم:
الف ـ تعریف لغوی عیال:
عالَه: در معنی بهم نزدیکند. تحویل: اعتماد و اتکال نمودن به دیگری در هر چیزی که دشوار و سنگین است.
عیال: مفردش عیل است، یعنی چیزی سنگین.
عالَه: سنگینی و فشار زندگی را تحمل کرد و از این معنی است سخن پیامبر(ص) که: «أبدأ بنفسک ثم بمن تحوّل ـ هزینه و بخشش را از خویش آغاز کن و از عیال خویش آغاز کن.»
أعال: اهل و عیالش زیاد شد.[1]
عول: جور و میل از حق. «عال الرجل یعول عولاً و عیالةً ای مال و جار»، عول فرائض از آنست که چون سهام زیاده باشد به آن‌ها نقص و جور داخل شود. «فإن خضتم الا تعدلوا فواحدة او ماملکت ایمانکم ذلک اونی الا تعدلوا ـ اگر ترسیدید که در صورت گرفتن زنان بیشتر عدالت نکنید فقط یک زن بگیرید و یا از کنیزان اختیار کنید، آن نزدیک‌تر است به اینکه ظلم و بی‌انصافی کنید»[2] این لفظ یکبار بیشتر در قرآن نیامده است.[3]
ب ـ تعریف لغوی أسر:
أسر: بستن کسی با زنجیر و طناب چنانکه گویند: أسرت القتب ـ یعنی زین و برگ را به پشت مرکب بستم، اسیر را هم به همین مناسبت اسیر نامیده‌اند، که مقید و محدود می‌شود و سپس به هر چیزی که گرفته شده و مقید است، اسیر گفته‌اند، هر چند که با چیزی هم بسته نشود.
جمع أسیر ـ أساری، أساری و أسری ـ است و در آیه «و یتیمناً و اسیرا»[4] به کار رفته است. بعداً معنی اسیر گسترش یافته و در معانی (اسیر نعمت شدن) استعمال شده و همچنین درباره خانواده که وسیله نیرومندی و تقویت مرد است و اسرة الرجل: یعنی خانواده مرد.[5]
الأسرة ج أسر: خانواده، عائله، زره محکم.[6]
ج ـ تعریف لغوی زوج:
الزوج ج أزواج و زوجه: همنشین، قرین، همسر، جفت انسان، عیال، جفت هر چیز[7]
زوج به هر یک از دو همسر مرد و زن (نرینه و مادینه) و در حیوانات که با هم جفت هستند و آمیزش جنسی نموده‌اند، گفته می‌شود و همچنین به هر دو جفتی، چه در مزاوجت و یا در غیر آن، مثل جفت کفش و نعلین و نیز به هر دو چیزی که با یکدیگر شبیه یا همانند باشند، خواه شباهتی یکسان و یا ناهمسان باشد باز هم آن‌ها را ـ زوج ـ گویند.
خدای تعالی گوید: «فجعل منه الزوجین الذکر و الأنثی[8] ....»
«و» قلنا یا آدم اسکن أنت و زوجک الجنة و کلا منها رغداً حیث شئتما و لاتقربا هذه الشجرة فتکونا من الظلمین...[9]»
«ولی واژه‌ی ـ زوجه ـ ناپسند است و به کار نمی‌رود (در قرآن نیامده است، می‌گویند: زوج المرئه: شوهر آن زن و زوجه الرجل: زن آن مرد) جمعش زوجات است.
شاعر می‌گوید: «فبکا نباتی شجوهن و زوجتی ـ همسرم و دخترانم از غم و اندوهشان گریستند.»
جمع زوج ـ ازواج ـ است. در آیه: «هم و ازواجهم» و «احشروا الذین ظلموا و أزواجهم»[10]
أزواجهم ـ یعنی یاران و کسانی که در کردار و رفتار از ستمگران پیروی می‌کردند (که در دوزخ هم با هم قرینند.)
و آیه: «الی ما متعنا به أزواجاً منهم.»[11] یعنی کسانی که همسان و همگنان و اقران آن‌هایند. و آیات: «سبحان الذی خلق الأزواج» آگاهی و هشداری به این امر است که اشیاء تمامشان از جوهر و عرض، ماده و صورت ترکیب شده‌اند و این که هر چیز ساخته شده و مصنوع از قاعده ترکیب، عاری و مستثنی نیست.
هر مصنوعی به ناچار، اقتضاء صانعی و سازنده‌ای دارد و این امر خود تنبیهی است برای این که خدای تعالی فرد است (چون از حکم مصنوع خارج است ـ کان الله و لم یکن معه شیء ... به حکم این آیه قرآن که هو الاول و همچنین ـ لیس کمثله شیء ـ یعنی ذات باریتعالی از حکم و قانون اشیاء که مرکبند، خارج است.
و آیه «خلقنا زوجین»[12] این آیه روشن کرده است که هرچه در عالم است زوج است از جهت این که برای آن چیز، یا ضدی یا چیزی شبیه به آن، یا چیزی در ترکیب آن هست و بلکه به هیچ وجه از ترکیب و مرکب بودن جدا نیست. در آیه اخیر: زوجین را از این جهت بیان کرد تا هشداری باشد برای بر این که: شیء هر چند ضد و مثل و شبهی نداشته باشد اما از ترکیب جوهر و عرض ناگزیر و جدانشدنی است و آن زوجین است.
زوج: جفت ـ صنف. بهر دو قرین از مذکر و مؤنث در حیوانات که ازدواج یافته‌اند گفته می‌شود: زوج. به هر دو قرین در غیر حیوانات نیز زوج اطلاق می‌شود مثل یک زوج کفش (یک جفت).
زوجه به معنی زن است جمع آن زوجات می‌باشد.راغب می‌گوید: آن لغت ردیء است. نگارنده گوید لذا زوجه و زوجات در قرآن نیامده بلکه زوج و ازواج به کار رفته است.
زوج هم به زن اطلاق شده مثل: «و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج...[13]» «و اگر اراده کنید تبدیل زنی را به زن دیگر....»
و مثل «یا ادم اسکن انت و زوجک الجنه[14] «ای آدم تو و زنت در بهشت بمانید»
«و هم به مرد مثل «فلا تحل له من بعد حتی تنکح زوجاً غیره[15]» پس اگر بعد از طلاق دوم باز طلاق داد شوهر زن را پس حلال نشود آن زن بر آن شوهر بعد از طلاق شوم تا اینکه به نکاح درآید و شوهر کند آن زن به شوهری غیر از شوهر اول.
«و همچنین» قد سمع الله قول التی تجاد لک فی زوجها....»[16]
به تحقیق شنید خدا سخن آنکه مجادله می کرد تو را در کار شوهر خود ازواج نیز هم در زنان بکار رفته مثل «والذین یتوفون منکم و یذرون ازواجاً ـ [17] و آنهایی که می میرند از شما و وا می گذارند زنهای خود را « و هم در مردان»
مثل «فلا تعضلوهن أن ینکحن أزواجهن إذا ترضوا بینهم بالمعروف ـ [18]پس منع نکنید ایشان را از اینکه به نکاح شوهران خود درآیند در صورتیکه از یکدیگر راضی شده باشند که بخوبی زندگی کنند. «ظاهراً استعمال شدن ازواج در مردان فقط در این آیه است.
زوج و ازواج در گیاهان نیز به کار رفته مثل « انبتت من کل زوجٍ بهیج[19] ـ و بروید از هر گیاهی تازه و نیکو. «درباره حیوانات نیز آمده «قلنا احمل منها من کل زوجین اثنین[20] ـ گفتیم ما نوح را بردار در آن کشتی از هر نر و ماده دو تا»« در زبان عرب زوجین به معنی یک جفت است و لفظ «اثنین» برای بیان آنست.
یکی از اسرار عجیب خلقت نر و مادگی موجودات است. اگر در حیوان و گیاه این واقعیت وجود نداشت هیچ یک چیز، دو چیز نمی‌شد و جای از بین‌رفته‌ها پر نمی‌گردید و تولید و تکثیر مطلقاً معنایی نداشت ولی خداوند با این وسیله نقص عالم را جبران و آن را پیوسته به سوی کمال می‌راند. بشر با فکر ساده‌ی خود ابتدا آن را فقط در انسان و حیوان می‌دانست و در اثر پیشرفت علم احساس کرد که این واقعیت در عالم گیاه نیز حکم‌فرماست و اگر نباتات به وسیله‌ی حشرات و بادها تلقیح نگردند میوه بدست نخواهد آمد. از قدیم بوجود نر و مادگی در بعضی درختان مثل خرما پی برده بودند ولی بعدها عمومیت آن روشن گردید.
قرآن کریم پا را از همه فراتر گذاشته و مسئله نر و مادگی را در تمام موجودات اعلان می‌کند اعم از زنده و غیر زنده، درباره‌ی حیوان و انسان که روشن است و بعضی از آیات آن گذشت. درباره‌ی نباتات آمده: «سبحان الذی خلق الأزواج کلها مما تنبت الأرض و من أنفسهم و مما لایعلمون[21] ـ پاک و منزه است خدایی که از روییدنی‌های زمین و از شما مردمان جفت‌ها (نر و ماده‌ها) قرار داد و از چیزهایی که نمی‌دانید نیز جفت‌ها قرار داد.» در گذشته که این واقعیت به ثبوت نرسیده بود، بزرگان ازواج را در آیه اصناف معنی می‌کردند ولی علم نشان داد که قرآن چه مسئله عجیبی را مطرح می‌کند در آیه «و من کل الثمرات جعل فیها زوجین اثنین[22] ... و همه میوه ها را جفت قرار داد در زمین«گرچه نسبت زوجیت بخود ثمره داده شده ولی ظاهراً منظور تولید شدن آن‌ها در اثر زوجیت است بعضی از بزرگان آن را دو صنف گفته یکی مال زمستان و دیگری مال تابستان مثل بعضی میوه‌ها ولی این خیلی بعید است و با کلیت آیه که فرموده: «من کل الثمرات» جور در نمی‌آید که همه‌ی آن‌ها صیفی و شتوی ندارند.
بالاتر از همه این آیه است که می‌گوید: «و من کل شیء خلقنا زوجین لعلکم تذکرون»[23] ـ و از هر چیزی آفریدیم نر و ماده شاید شما پند بگیرید.
روشن می‌کند که قانون نر و مادگی در تمام موجودات بدون استثناء جاری است امروز بشر پس از فرو رفتن در درون اشیاء و شکافتن ذرات و رسیدن به اتم دانسته است که اتم‌ها از الکترون و پروتون تشکیل یافته‌اند. الکترون‌ها بار منفی دارند و پروتون‌ها بار مثبت و نیز نر و ماده‌اند و موجودات همه از آن ذرات تشکیل یافته‌اند «سبحان ربک رب العزه عما یصفون.»
«اهتزت و ربت و انبتت من کل زوج بهیج[24] ـ (ظاهراً مراد از زوج در این آیه و نظائر آن، نوع و صنف است یعنی زمین حرکت کرد، بالا آمد و هر صنف و هر جور روییدنی نشاط‌آور را رویانید.
نوع و صنف یکی از معانی زوج است چنانکه راغب و اقرب و بیضاوی و ابن اثیر و طبرسی گفته است همچنین است آیات 7 شعراء، 10 لقمان، 7 ق و غیره.
«و اذ النفوس زوجت[25]» ظاهراً مراد از آن جفت شدن انسان‌ها با اعمالشان است درباره‌ی آن گفته‌اند: مراد ملکه‌های اعمال است که شخص با آن‌ها مزدوج می‌گردد یا هر انسان بهم شکل خود از اهل آتش و بهشت قرین شود یا ارواح باجساد برگردد یا هر فریفته بفریبنده ملحق شود یا مؤمنین با حورالعین و کفار با شیاطین هم قرین گردند.
قول اخیر عبارت اخرای کلام ماست و بنابر تجسم عمل مراد قرین شدن انسان با عمل خویش است. «هذا فلیذوقوه حمیم و غساق و آخر من شکله ازواج[26] ـ «حمیم آب جوشان، غساق چنانکه مجمع گفته چرک بسیار بدبو، شکل، مشابه و نظیر است ازواج چنانکه گفته‌اند به معنی انواع و اقسام است یعنی: این آب جوشان و چرک بدبوست آن را و اقسام است یعنی: این آب جوشان و چرک بدبوست آنرا بچشند.
«ادخلوا الجنه انتم و ازواجکم تحبرون[27] ـ گفته شود به ایشان که داخل شوید بهشت را شما با زنهای خود شادمان باشید«می‌شود گفت مراد از این ازواج زنان دنیوی انسان هستند که اهل بهشت شده‌اند بقرینه‌ی آیه‌ای که می‌گوید: «جنات عدن یدخلونها و من صلح من ابائهم و أزواجهم[28]...» ـ که آن خانه بهشتهای عدن است که داخل می شوند ایشان آن بهشت 4 را و هر که شایسته باشد از پدران و زنان ایشان. و شاید مراد ازواج بهشتی و حورالعین باشند.
و همچنین آیه «احشروا الذین ظلموا ازواجهم و ما کانوا یعبدون. من دون الله فاهدوهم الی صراط الحجیم[29]» امر شود به ملائکه که جمع کنید آنان را که ظلم کردند برخود به سبب شرک و تکذیب رسولان و جمع کنید اتباع و اشیاع ایشان را از کفار و آنچه را که می پرستیدند از سوی خدا پس راه نمائید ایشان را به سوی راه جهنم.
«ممکن است مراد زنان دنیایی باشد که با شوهران شریک ظلم بوده‌اند و این وضع به خصوصی است که زن و شوهر در دنیا با هم ظالم باشند و در آخرت نیز از هم جدا نشوند، چنانکه درباره‌ی ابولهب و زن او آمده: «سیصلی ناراً ذات لهب. و امراته حمالة الحطب[30]» ـ به زودی در آید در آتشی زبانه دار وزن او هیزم کش است.
و احتمال دارد ازواجی باشند که از اعمال بد تجسم یافته‌اند و یا همشکلانی در عذاب باشند که خدا فرموده: «و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطاناً فهو له قرین. و انهم لیصدونهم عن السبیل و یحسبون انهم مهتدون. حتی اذا جائنا قال یا لیت بینی و بینک بعد المشرقین فبئس القرین. و لن ینفعکم لیوم إذ ظلمتم انکم فی العذاب مشترکون[31] ـ هر که از یاد خدا رخ بتابد شیطان را برانگیزیم تا یار و همنشین دائم وی باشد و آن شیاطین همیشه آن مردم از خداغافل را از راه خدا باز دارند و به ضلالت افکنند و پندارند که هدایت یافته‌اند. تا وقتی که از دنیا به سوی ما باز آید آنگاه با نهایت حسرت گوید ای کاش میان من و آن شیطان فاصله‌ای به دوری مشرق و مغرب بود که او بسیار همنشین و یار بدی بر من بود و هرگز در آن روز به حال شما سودی ندارد زیرا در دنیا ظلم کردید و امروز البته در عذاب دوزخ شریک هستید.» در این آیات شیطان با گناهکار قرین است و او را پیوسته گمراه می‌کند و روز قیامت نیز او را قرین خود می‌بیند و اعتذار سودی نمی‌دهد و هر دو مشترکاً وارد عذاب میشوند.[32]
د ـ خانواده در اصطلاح:
تاکنون تعاریف گوناگونی برای خانواده ارائه شده است که عموماً براساس دو نکته بیان گردیده؛ یکی ساختارهای موجود خانواده که تاریخ از آن یاد کرده است و دیگری انتظاراتی که از کارکرد خانواده بوده و هست.[33]
خانواده مؤثرترین عامل انتقال فرهنگ و رکن بنیادی جامعه است که در شرایط مختلف در تأثیر و تأثر متقابل با فرهنگ و عوامل اجتماعی است. انسان‌ها در خانواده به هویت و رشد شخصیتی دست می‌یابند و در خانواده‌های سالم و رشید به تکامل معنوی و اخلاق نائل میشوند. لذا خانواده عامل کمال‌بخشی، سکونت، آرامش و بالندگی به اعضای خویش است که در تحولات اساسی جوامع نقش عمده‌ای ایفا می‌کند. البته خانواده متأثر از عملکرد مذهب، آموزش و حکومت نیز می‌باشد و این تأثر به صورت متقابل باعث ایجاد تغییرات اساسی می‌گردد. اگر خانواده محیط سالم و سازنده‌ای داشته باشد و نیازهای جسمی و روحی خویش را برآورده سازد، کمتر به خدمات جانبی و جبرانی برای خانواده نیاز است. در تعریف خانواده، بیان شده: «خانواده گروهی است متشکل از افرادی که از طریق نسب، سبب و رضاع با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‌کنند.[34]»
خانواده متشکل از افرادی است که از طریق پیوند زناشویی، هم‌خونی یا پذیرش فرزند با یکدیگر به عنوان زن، مادر، پدر، شوهر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل هستند، فرهنگ مشترک پدید می‌آورند و در واحد خاص زندگی می‌کنند.
خانواده چون گروهی از افراد است که از طریق خون، ازدواج یا فرزندخواندگی به هم پیوند خورده‌اند و کارکرد اجتماعی اصلی آن‌ها تولید مثل است.» سازمان ملل متحد (1994) نیز در آمار جمعیتی خود، خانواده را چنین تعریف می‌کند: «خانواده یا خانوار به گروه دو یا چند نفره‌ای اطلاق می‌شود که با هم زندگی می‌کنند، درآمد مشترک برای غذا و دیگر ضروریات زندگی دارند و از طریق خون، فرزندخواندگی یا ازدواج، با هم نسبت دارند. در یک خانواده ممکن است یک یا چند خانواده زندگی کنند، تمام خانوارها، هم‌خانواده نیستند.
اولین مفهوم مشترکی که از مجموعه تعاریف ذکر شده و ده‌ها تعریف ارائه شده دیگر استنباط می‌شود، این است که خانواده پیوند عمیق و پایدار جسمی و روحی هر چند نفر برای زیستن در فضای واحد است. یعنی بدون تحقق این پیوند، خانواده معنایی ندارد؛ قوام این بنا به میزان پیوند اعضای آن بستگی دارد. بنابراین، جهت تعالی کارایی خانواده، لازم است بر تحکیم پیوند و روابط اعضای خانواده تأکید شود، فلذا، تحکیم روابط در خانواده از جمله مهم‌ترین مسائل در سلامت و رشد فرد، همچنین پویایی و توسعه همه جانبه در جامعه است.
خانواده یک گروه خویشاوندی است که مسئولیت اصلی در اجتماعی کردن فرزندان و برآوردن برخی از نیازهای بنیادی دیگر جامعه را به عهده دارد. خانواده شامل گروهی از افراد است که از راه خونی، زناشویی، یا فرزندپذیری با یکدیگر ارتباط می‌یابند و طی یک دوره‌ی زمانی نامشخص با هم زندگی می‌کنند. [35]
خانواده برحسب فرهنگ و تاریخ، شرایط اقتصادی و اجتماعی اقوام و جوامع مختلف، به شکل تک همسری، چند همسری، پدرتبار، مادرتبار، دوسوتبار، پدرسالار، مادرسالار، مادرمکان، پدرمکان، و... بوده است. اما به طور کلی در طول تاریخ، خانواده برحسب رابطه خونی یا سببی، به دو شکل تکوین یافته است:
1ـ خانواده گسترده که مبتنی بر رابطه خونی است و تعدادی از افراد شامل والدین، فرزندان، پدربزرگ‌ها، عمه‌ها، دایی‌ها، عموها، خاله‌ها، عموزاده، خاله‌زاده‌ها، عمه‌زاده‌ها و دایی‌زاده را در بر می‌گیرد. این نوع خانواده را «خانواده همخون» نیز می‌نامند. البته علاوه بر پیوند خونی، نوعی اتحاد خانوادگی نیز در این نوع خانواده وجود داشته که بیشتر در دوران ما قبل صنعتی بوده و با وظایف اعضای خانواده امروزی متفاوت بوده است که در ریشه‌یابی کلمه خانواده، این نکته محرز می‌باشد.
2ـ خانواده هسته‌ای که براساس رابطه سببی و پیوند ازدواج و زناشویی حاصل می‌شود و به یک واحد خانوادگی بنیادی مرکب از همسر، شوهر و فرزندانشان اطلاق می‌گردد که گاه آن را «خانواده زن و شوهری» نیز می‌نامند. (همان) خانواده‌هایی که برحسب رابطه سببی تشکیل میشوند، براساس شکل و نوع ازدواج دارای اشکال متعددی نظیر تک همسری، چند همسری، چند زنی و گروهی است.[36]
دانشمندان جامعه‌شناس «خانواده» را این گونه تعریف نموده‌اند: «خانواده عبارت است از مجموعه‌ای که رابطه جنسی نیرومندی آن را پدید می‌آورد، و این رابطه از آنچنان نیرویی برخوردار است که زمینه پیدایش و تربیت کودکان را فراهم می‌سازد.»
براساس این نظریه، خانواده صرفاً شامل دو همسر است که رابطه‌ی جنسی آنان را گرد هم آورده و نه غیر از این‌ها. اما «مردوک» مفهوم خانواده را وسعت بخشید، و آن را شامل فرزندان این زوج دانسته. او چنین می‌گوید: «خانواده یک واحد اجتماعی است که نشانه‌های آن اقامت مشترک در یک مکان، همکاری اقتصادی، و پذیرش مسئولیت پیدایش فرزندان، که حداقل شامل دو شخص رشد یافته از دو جنس مخالف، و لااقل یک فرزند که نتیجه‌ی رابطه‌ی این پدر و مادر، باشد.»[37]
روانشناسان بسیاری روی این نظریه تأکید فراوان کرده، و چنین اذعان نموده‌اند: «خانواده از دو همسر و فرزندان ایشان تشکیل می‌گردد. بر این اساس بقیه خویشاوندان را شامل نمی‌شود.»[38]
2 ـ 1 ـ ضرورت و اهداف تحقیق:
زمانی که سوسیالیست‌ها از سال‌های 1890 تا 1920م، بحث‌های نظری زیادی در مورد خانواده داشتند که تشکیل آن به صورت موجود محصول شرایط اجتماعی است، خصوصاً مارکسیست‌ها به این معتقد بودند که روابط و شکل همسرگزینی در ادوار مختلف تکاملی، اشکال مختلف داشته است. آن‌ها معتقد بودند که در عصر برده‌داری یکی از تحولاتی که به وقوع پیوست، تعدد زوجات بود و در عصر سرمایه‌داری در خانواده، تک‌همسری هسته‌ای به وجود آمد و این فرم خانواده، سازگارترین شکل با این زیربنای اقتصادی و شیوه تولید است. آن‌ها معتقد بودند در عصر سوسیالیستی و کمونیستی، مالکیت خصوصی از بین خواهد رفت. به عقیده اینان، نیاز جنسی، یک نیاز طبیعی است و همانگونه که وقتی انسان تشنه می‌شود، هر جا آبی دید، مجاز است از آن بنوشد و هیچ کار خلافی نکرده است، نیاز جنسی هم، همین‌گونه است و هر جا که این نیاز به وجود آمد، حق ارضا آن وجود دارد.
برای همین بعد از ایجاد جامعه سرمایه‌داری، اولین کاری که انجام دادند این است که رابطه عاطفی مادر و فرزند را حذف نمودند و لازمه آن، این بود که بچه به جای اینکه در خانواده تربیت شود، در مراکز پرورش دسته‌جمعی رشد کند.
در زمان جنگ ویتنام، مسئله دهکده‌های اشتراکی توسط بعضی از یهودیانی که تمایلات شدید سوسیالیستی، مانند «لیگله» داشتند مطرح شد و «کیبوش‌ها یا مزارع اشتراکی» در اسرائیل را یک نمونه موفق عنوان کردند. در این مزارع، بچه‌ها را در گروه‌های مختلف جدا می‌کردند تا مادران آن‌ها بتوانند کار اقتصادی انجام بدهند. این یک نوع نگرش است که تلاش کرد در عمل ـ نه در مقام تئوری ـ کارکرد خانواده را تغییر دهد، اما هیچ کدام موفق نشدند. این بچه‌ها به علت فشارهایی که بر روی آن‌ها وجود داشت بسیار پرخاشگر بودند.
عده‌ای سعی کردند خانواده را حذف کنند، که آن هم به نتیجه نرسید. خانواده در جامعه ما نیز در حال تغییر و گذار از سنتی به مدرن و از گسترده به هسته‌ای است و کارکردهایش نیز در حال از دست رفتن است. خانواده کارکردهای بسیاری داشته است از قبیل: کارکردهای اقتصادی، آموزشی، دینی، تولیدی، مهارت‌های شغلی و.... که همه این‌ها را از دست داده است، که می‌توان با تولید بستر مناسب برای ازدواج و فرهنگ‌سازی و جریان‌سازی و روشن نمودن ابهامات در مورد خانواده و نقش اعضا در خانواده، نگرش جوانان را اصلاح نمود. باشد که این تحقیق بسیار اندک بتواند راهنمایی در این زمینه باشد.
3 ـ 1 ـ پیشینه موضوع:
با توجه به موضوع تحقیق ـ خانواده در اسلام ـ کتاب‌های متعددی مورد بررسی قرار گرفت. کتاب‌های حول موضوع بسیارند و خدا را شکر درین زمینه نوشتار زیادست اما نوشتار کجا و نمود جامعه‌ی فعلی کجا؟ پیشینه این موضوع به قدمت نگارش‌های مربوط به خانواده است و سابقه‌ای به قدمت حیات بشر دارد. چرا که حضرت آدم علیه‌السلام اولین خانواده الهی را بنا نهاد.
درین زمینه پایان‌نامه‌های زیادی نیز نوشته شده است که به عنوان نمونه می‌توان به پایان‌نامه «تشکیل خانواده در رابطه متقابل اعضای آن از نظر اسلام» به نگارش مجید صالحی و با راهنمایی آقای دکتر علی قائمی مربوط به دانشگاه امام صادق «علیه‌السلام» و در مقطع کارشناسی ارشد پیوسته در سال 1370 اشاره کرد. این پایان‌نامه در فصل اول خانواده در جهان معاصر را بررسی می‌نماید. فصل دوم اسلام و مسأله خانواده فصل سوم وظایف اعضای خانواده را بیان می‌کند.
در این پژوهش اصول نگارشی در ترتیب صحیح نوشتن پاورقی رعایت شده است. در ضمن مطالب به مأخذ متقن و قابل استناد رجوع داده شده و حدود 200 صفحه پایان‌نامه را فقط با 46 منبع به تحریر در آورده است. به هر حال پرداختن به چنین موضوعی که در حال حاضر با محجوریت مواجه شده، جای تقدیر و تشکر دارد.
4 ـ 1 ـ فرضیات اصلی و فرعی:
فرض اصلی
1ـ خانواده به عنوان اصلی‌ترین نهاد از جایگاه بسیار والایی در منابع اسلامی برخوردار است.
فرضیات فرعی
1ـ خانواده در اسلام به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی مورد توجه ویژه است.
2ـ رشد و تعالی خانواده موجب رشد و تعالی اجتماع است.
3ـ تمام روابط در خانواده مورد توجه منابع اسلامی قرار دارد.
4ـ روابط در حیطه‌های حقوقی و اخلاقی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
5 ـ 1 ـ روش تحقیق:
استفاده از روش کتابخانه‌ای غیر مراجعه به آثار مکتوب مثل کتب چاپی، نسخ خطی، نشریات، مقالات و... و همین طور استفاده از اطلاعات نرم‌افزاری، رایانه‌ای. روش نگارش پایان‌نامه اصولاً روش تحلیلی می‌باشد. به این صورت که پس از چند ماه جمع‌آوری مطالب، اقدام به سامان دادن مطالب نموده و به تحلیل مطالب پرداخته می‌شود.
بخش دوم:
بررسی جایگاه خانواده در اعصار گذشته و ادیان
1 ـ 2 ـ خانواده در اعصار گذشته:
خانواده، اصیل‌ترین نهاد اجتماعی است که از سوی ادیان الهی مورد اهتمام واقع شده و بخش قابل توجهی از آموزه‌ها و تعالیم دینی را به خود اختصاص داده است.
الف ـ خانواده در اقوام وحشی:
زندگی زن در امت‌ها و قبائل وحشی، از قبیل ساکنین افریقا و استرالیا و جزائر مسکونی در اقیانوسیه و امریکای قدیم و... نسبت به زندگی مردان نظیر زندگی حیوانات اهلی بود، آن نظری که مردان نسبت به حیوانات اهلی داشتند، همان نظر را نسبت به زن داشتند و به زنان با همان دید نگریسته می‌شد. مردان زندگی زنان را پیرو زندگی خود می‌دانستند و معتقد بودند که زنان برای خاطر مردان خلق شده‌اند؛ و به طور اجمالی هستی وجود زنان و زندگیشان تابع هستی و زندگی مردان است و عیناً مانند حیوانات هیچ استقلالی در زندگی و هیچ حقی ندارند و زن مادام که شوهر نکرده تحت سرپرستی و ولایت پدر است و بعد از ازدواج نیز تحت ولایت شوهر است، آن هم ولایت بدون قید و شرط و بدون حد و مرز.
در این امت‌ها مرد می‌توانست زن خود را به هر کس که بخواهد بفروشد، و یا ببخشد و یا او را مانند یک کالا قرض دهد تا از او کام بگیرند، بچه‌دار شوند، یا به خدمت بگیرند و مرد حق داشت او را تنبیه و مجازات کند، کتک بزند، زندان کند و حتی به قتل برساند. و یا او را گرسنه و تشنه رها کند، حالا وی بمیرد و یا زنده بماند، و نیز حق داشت او را مخصوصاً در مواقع قحطی و یا جشن‌ها مانند گوسفند چاق بکشند و گوشتش را بخورد و آنچه را که از مال مربوط به زن بود، مال خودش می‌دانست، حق زن را هم، حق خودش می‌دانست. حق زن را هم، حق خودش می‌شمرد، مخصوصاً از جهت داد و ستد و سایر معاملاتی که پیش می‌آمد خود را صاحب اختیار می‌دانست و بر زن لازم بود که از مرد (پدرش باشد یا شوهرش) در آنچه امر و دستور می‌دادند کورکورانه اطاعت کند، چه بخواهد چه نخواهد و باز به عهده زن بود که امور خانه و اولاد و تمام مایحتاج زندگی مرد را در خانه فراهم نماید، باز به عهده او بود که بارهای سنگین به دوش بکشد. و این رفتار عجیب، در بین بعضی قبائل به حدی رسیده بود که وقتی زن حامله بچه خود را به دنیا می‌آورد بلافاصله باید از جا بلند شده و در مقابل مرد در حالیکه هیچ کسالتی ندارد، خود را به بیماری زند و در رختخواب می‌خوابید و زن بدبختش به پرستاری از او بپردازد.[39]
ب ـ خانواده در روم قدیم:
«اساس و ساختمان در خانواده در روم قدیم تابع اصول مذهبی بوده، اهمیت خانواده و پدر و قدرت فوق‌العاده او نتیجه اهمیت و نفوذ مذهب بوده است، در روم قدیم مذهب داخلی و خصوصی بوده، با این توضیح که هر خانواده‌ای خدایان به خصوصی داشته که افراد خانواده دیگر نسبت به آن‌ها بی‌اطلاع و در نتیجه بی‌عقیده بودند. بنابراین مذهب رومیان دارای دو خصوصیت است: یکی تعدد خدایان، یکی محدود بودن آن به حدود خانواده، هر خانواده نیاکان خود را می‌پرستید. پدر خانواده تا زنده بود، انسان و به محض اینکه می‌مرد در ردیف خدایان و مورد پرستش بازماندگان قرار می‌گرفت. هر خانواده خدایان به خصوص خود را پرستش می‌کرد (اجاق خانوادگی) و اگر اتفاقاً برحسب اشتباه یا منظور خاصی، خدایان خانواده دیگری را عبادت می‌کرد، مشرک و کافر می‌شد.
پدر، رئیس و فرمانفرمای مطلق خانواده و در عین حال پیشوا و رئیس مذهبی بوده و نفوذ فوق‌العاده و قدرت بلامانع پدر از لحاظ ریاست مذهبی بوده است. از اینجا نتیجه می‌گیریم که خانواده رومی براساس مذهب تشکیل یافته، افراد خانواده اعم از پسر و دختر و مادر طوری تحت اطاعت پدر قرار گرفته بودند که تعیین کلیه مقررات حتی مرگ و زندگی آن‌ها در دست پدر بوده.
در حقوق روم قدیم زن در مقابل پدر خانواده (شوهر یا پدر شوهر خود) حکم دختر او را دارد، و بالنتیجه خواهر فرزندان خود محسوب می‌شود. باصطلاح فقهای رومی عروسی برای دختر تولد دیگر است. و از این جهت دختر شوی خود می‌شد و در صورتی که پدر شوهر حیات داشت، دختر او و خواهر شوهر خود شمرده می‌شد. کلیه افراد خانواده خاصه زن و دختر، دارای هیچگونه شخصیت و اختیاری نبودند. پسران چون بعداً بر اثر آزادی خود یا فوت پدر مستقل و رئیس خانواده می‌شدند و در مدت تبعیت و تحت الکفاله بودن هم زیاد فشار نمی‌دیدند ولی به عکس دختران و زنان برای همیشه مانند شیئی مملوک و مورد معامله واقع می‌شدند.
زن و دختر در مقابل شوهر و پدر حق مالکیت، معاشرت، رفت و آمد و حتی حق حیات نداشتند. پدر هر وقت صلاح می‌دانست می‌توانست آن‌ها را بفروشد، قرض یا کرایه بدهد یا بکشد، بدیهی است وقتی عنوان انسان اجتماعی بر زن اطلاق نشود طبعاً از کلیه حقوق و امتیازاتی که برای یک انسان است محروم خواهد ماند.[40]»
از مطالعه طریقه ازدواج در حقوق روم استفاده می‌شود که زناشویی رسمی به یکی از طرق زیر است:[41]
1ـ انتقال زوجه از خانه پدر به خانواده شوهر: در این طریق زن از تحت نفوذ رئیس و بزرگ خانواده خود خارج و در تحت نفوذ خانواده شوهر داخل می‌گشت و این طرز از ازدواج توأم با یک سلسله از تشریفات و آداب خاصی است که برای عملی شدن این انتقال باید عملی گردد باین ترتیب دختر و پدر شوهر یا خود شوهر در محضر قاضی حاضر شده ادعیه و اوراد معینی خوانده می‌شود سپس دختر در همان مجلس تغییر مذهب داده تابع رئیس خانواده جدید بوده، خدایان آن خانواده را پرستش می‌کند.
2ـ انتقال حقوق و اختیارات: در این طریقه از ازدواج معامله خاصی صورت گرفته، پدر دختر و شوهر و یا پدر شوهر دختر را مورد معامله قرار می‌دهند و طی تشریفات کلیه حقوق و اختیارات خود را که نسبت به دختر خود داشت به شوهر یا پدر شوهر انتقال می‌داد و در اکثر اوقات پول زیادی در مقابل این انتقال می‌گرفت.
3ـ بالاتر از این دو مورد، اگر مرد می‌توانست زنی را به هر عنوان به خانه خود برده با او همبستر شود و او را لااقل تا یکسال در خانه‌ی خود نگاه دارد همسر او محسوب می‌شد و اگر زن مذکور می‌توانست سه شب متوالی از هم‌بستری سر بپیچد دیگر همسر آن مرد نبود!
ج ـ خانواده در یونان قدیم:
«تمدن معروف یونان، این خمیرمایه هوش بشری، بر روی خرابه‌های وحشی‌گری اقوام جاهل یونان قدیم بنا گردیده است. مذهب در یونان، مانند روم قدیم، داخلی و خصوصی بوده، و عیناً مانند روم هر خانواده روح نیاکان خود را نیایش می‌کردند.
خانواده، ایجاد و بقای آن، تابع مذهب و سلطه‌ی پدر خانواده نیز ناشی از عنوان ریاست مذهبی بوده است. مبنای پیدایش خانواده به هیچ وجه به نسبت علقه و عاطفه متکی نبوده، بلکه پرستش اجداد و نیاکان واحد، هر خانواده‌ای را ایجاد و از خانواده‌های دیگر ممتاز می‌کرد. ازدواج امر مذهبی و مقدسی بود، تشریفات ازدواج فقط با حضور خدایان خانگی انجام می‌گرفت و به خدایان عمومی مثل ژوپیتر و غیره مربوط نبود.
لزوم بقایای خانواده و بالملازمه وجوب ازدواج و منع تجرد، برای این بوده که اخلاف برای اسلاف خود به آتشگاه خانوادگی طعام و شراب بفرستد تا اجدادشان خدا بمانند، و گرنه از آن مقام تنزل کرده در ردیف اشقیا قرار می‌گرفتند.
در یونان قدیم نیز در اثر تحولات اجتماعی به جای اختلاف، ازدواج مشروع توأم با تشریفات خاصی بود:
1ـ تشریفاتی که بایستی جلو آتشگاه خانواده پدری، انجام می‌گرفت که در طی آن پدر حقوق راجع به دختر خود را در مقابل پول نقد یا هدیه‌ای که از داماد گرفته بود به وی انتقال می‌داد.
2ـ تشریفاتی که در فاصله بین خانه عروس و داماد در معبر عام، انجام می‌گرفت. عروس لباس سفیدی بر تن داشت و بر ارابه‌ای می‌نشست؛ کاهنان خاصی جلو عروس، مشعل را حرکت می‌دادند و سرود می‌خواندند در مدخل خانه داماد، عروس چنین تظاهر می‌کرد که به داخل شدن در خانه داماد رغبت ندارد بایستی داماد نیز چنین وانمود کند که به زور او را وارد خانه خود ساخته است. در این هنگام دختر بایستی فریاد کرده از همراهان استمداد نماید و همراهان عروس نیز ظاهراً از او دفاع می‌کردند و بالاخره داماد موفق می‌شد و قسمتی از تشریفات نیز در خانه داماد با حضور زوجین و سایر افراد خانواده در جلو آتشگاه خانوادگی، انجام می‌گرفت، در این موقع قربانی می‌کردند و دعاهای مخصوصی خوانده می‌شد و در بعضی از جوامع و طوائف به این نیز اکتفا نمی‌کردند و این مراسم به صورت وحشیانه و هولناکی انجام می‌گرفت.[42]
5 ـ خانواده در ایران باستان:
«در میان پیروان اوستا بنای مملکت بر خانواده بود که مرکز آن «مان» یعنی خانه بود. از چند خانواده خویشاوند یک عشیره تشکیل می‌شد که در یک دیه مجتمع بودند و نام سرسلسله خانواده‌ها بر آن عشیره اطلاق می‌شد. زن که شوهر می‌کرد در خانواده شوهر و بالطبع در عشیره او به فرزندی قبول می‌شد.
اساس تمدن آریائیان متکی به خانواده بود و خانواده متکی بوده است به قدرت پدر و همین اساس تا قرن‌ها در تمدن چادرنشینی ایران باقی بوده است و هنوز هم آثاری از آن به چشم می‌خورد، زن هم که در نخست صاحب همه گونه اختیار بود پس از آنکه دست نشانده مرد شد، باز هم بانوی خانواده به شمار رفت و مورد احترام قرار گرفت و همیشه مقام زن در تمدن ایران بالاتر از مقام زن در تمدن‌های دیگر بوده است. به همین جهت بردگی و خرید و فروش زن و دختر را در میان طوایف ایرانی مجاز نمی‌دانستند و زرخریدان تنها از اقوام بیگانه بودند و تا این اواخر نیز که زرخریدی در ایران معمول بود خرید و فروش ترکمن‌ها و ترکان را مجاز می‌دانستند، ولی خرید و فروش کنیز و غلام در طوایف دیگری که آرایائی بودند ممنوع بود و حتی در زمانی که جنگ‌ها را سربازان مزدور می‌کردند همیشه ترجیح می‌دادند که این سربازان نیز از بیگانگان باشند.
در خانواده همیشه فرزند چه پسر چه دختر می‌بایست فرمانبردار و مطیع پدر باشد و بدین گونه رئیس خانواده که پدر باشد هم قاضی بود و هم فرمانفرما و هم مجری آداب دینی و در آغاز که هنوز طبقه روحانی تشکیل نشده بود و طائف روحانیون هم در دست پدر بود. یکی از مهم‌ترین وظایف پدر این بود که پاسدار خانواده باشد و نگذارد که آتش خانواده خاموش و یا منقرض بشود. کانون خانواده در جای معینی بود و جنبه تقدس داشت و همه به آن احترام می‌گذاشتند و حتی به آن قسم می‌خوردند چنانکه هنوز هم معمول است که افراد به اجاق روشن یا به نور چراغ سوگند می‌خورند. ترک کردن کانون خانواده و بی‌احترامی به آن منتهای سرشکستگی بود.
امر ابدال یعنی ازدواج به عوض دیگری معرف خوبیست از نهایت اهمیتی که ایرانیان به بقای جاودانی یک خانواده می‌دادند. اصرار خاص ایرانیان بر خلوص نژاد، ازدواج میان نزدیکان را مثل برادر یا خواهر، پدر با دختر، و پسر با مادر برایشان واجب کرده است. از این قبیل قرابت دوجنبه‌ای در میان هخامنشیان نیز متداول بوده است. در اوستا بارها سفارش شده و در ادبیات مذهبی پهلوی نیز اغلب ذکر شده است که ازدواج با نزدیکان گناهان بزرگ را نابود کند و این اعلی درجه تمجید است.[43]
ه ـ خانواده در عرب جاهلیت:
عرب برای زن نه استقلالی در زندگی قائل بود و نه حرمت و شرافتی، ارث نمی‌بردند، تعدد زوجات بدون حدی معین، جائز بود، در مسأله طلاق برای زن اختیاری قائل نبود، دختران را زنده به گور می‌کرد، رفتاری که عرب با زنان داشت، ترکیبی بود از رفتار اقوام متمدن و رفتار اقوام متوحش، ندادن استقلال به زنان در حقوق و شرکت ندادن آنان در امور اجتماعی از قبیل حکومت و جنگ و مسأله ازدواج و اختیار دادن امر ازدواج به زنان اشراف را از ایران و روم گرفته بودند و کشتن آنان و زنده به گور کردن و شکنجه دادن را از اقوام بربر و وحشی اقتباس کرده بودند، پس محرومیت زنان عرب از مزایای زندگی مستند به تقدیس و پرستش رئیس خانه نبود بلکه از باب غلبه قوی و استخدام ضعیف بود.[44]
مردم دختران را از ترس اینکه مبادا در جنگ‌ها به دست دشمنان بیفتد و برای دشمن فرزند بیاورند، بعد از تولد زنده به گور می‌کردند و بعضی از ترس تنگدستی دختران خود را می‌کشتند. و همچنین چون زن‌ها در جنگ‌ها شرکت نداشتند، از ارث محروم بودند، آن‌ها را جزء اموال مرده به ارث می‌بردند و برای به دست آوردن پول، آن‌ها را به فحشا وا می‌داشتند، قبیله بنی تمیم اولین قبیله‌ای بود که دخترکشی را آغاز کرد.[45]
در میان عرب اگر شوهر زنی می‌مرد، وی می‌بایست سر قبر شوهر خیمه زده یا پسر بزرگ، صاحب اختیار زن می‌شد و اگر می‌توانست او را بفروشد یا مزدور نماید و یا در مقابل پولی که به نام مهر قرار می‌گیرد شوهر دهد، یا برای همیشه او را از شوهر کردن ممنوع سازد. به طور کلی به موجب نفرت و انزجاری که در عصر جاهلیت نسبت به زنان و دختران داشتند حق و حقوقی برای آنان قائل نبودند و حتی آنان را به طریقی از بین می‌بردند.[46] فرزندانی که در دوران جاهلیت به دنیا می‌آمدند، از هر نوع حق انسانی محروم بودند، به گونه‌ای که گاه به دست پدران خود در پیشگاه بت‌ها قربانی می‌شدند و همچنین گاهی از ترس فقر به دست پدرانشان به قتل می‌رسیدند.[47]
2 ـ 2 ـ خانواده در ادیان:
الف ـ خانواده در زرتشت[48]:
اجتماعی بودن و نیاز به همکاری با همنوعان از ویژگی انسان است و «واحد اجتماعی» عبارت است از عده‌ای از زن و مرد، کوچک و بزرگ که بر مبنای خویشاوندی و هم‌خونی با یکدیگر گرد آمده، بنابر موقعیت اقتصادی، اجتماعی، فنی و نسبی، خانواده، طایفه، تیره و یا قبیله نامیده میشوند.
کوچک‌ترین و ساده‌ترین واحد اجتماعی، خانواده‌ی هسته‌ای (یا زن و شوهری) است که مرکب از زن و شوهر و فرزندان نابالغ آن‌هاست. یعنی هر یک از فرزندان خانواده که به سن بلوغ قانونی برسند، کانوان خانوادگی پدر و مادر را ترک کرده و برای خود خانواده تشکیل می‌دهند، جامعه‌های کشورهای اروپایی و صنعتی، از این دسته‌اند.
در آیین زرتشتی نیز نهاد خانواده «هسته‌ی بنیانی» زندگی اجتماعی است. در اوستا و منابع کهن دینی و زرتشتی، ضابطه‌ها و رسم و آیین‌های نهاد خانواده ـ البته نه در بخشی مجزا ـ به مناسبت، رهنمود داده شده است، که موضوع این نوشتار است:
در مورد ازدواج که پایه اصلی نهاد خانواده است، از جمله در وندیداد تأکید شده: «هر فرد زرتشتی موظف است که چون به سن بلوغ (پانزده سالگی) رسید برای خود همسر گزیند.» (وندیداد، فرگرد 3)
«به درستی به تو بگویم، ای اِسپنتمان زرتشت، من (اهورامزدا) برتری دهم، مرد زن برگزیده را به آن کسی که زن نگرفته برتری دهم، مرد خانمان‌دار را به آن کسی که بی‌خانمان است. برتری دهم کسی را که فرزند دارد به آن کسی که بی‌فرزند است...» (وندیداد، فرگرد چهارم، فقره 47)
مراسم توافق و ازدواج زن و شوهر را در آیین زرتشتی، «گواه گیران» گویند، و در این ازدواج، مهریه (صداق) جایی ندارد و اگر قرارداد و سندی در مراسم گواه‌گیران نوشته شود، اعتبار عاطفی و اجتماعی دارد. در آیین زرتشتی ـ مانند آیین مسیحی ـ طلاق جایی ندارد و جدا شدن زن و شوهر (یا «رهایی») از یکدیگر در اثر خیانت اخلاقی و اجتماعی یکی از آن‌ها، به وسیله‌ی دادگاه تعیین می‌شود.
در زبان اوستایی، به شوهر نمانو پائیتی (nmanu Paiti) و به زن نُمانو پاتنی (nmanu Patni) گفته می‌شود. و در این اصطلاح اوستایی «نمانو» به معنای خانه و خانمان است و «پائیتی» به معنای مذکر و «پاتنی» به معنای مؤنث و رئیس خانه است.
زنان در آیین زرتشتی در تمام مراحل زندگی، وکالت، تیراندازی و همه فن‌ها مشارکت داشتند. حتی در نگهبانی آتش مقدس، البته وقتی که «دشتان» (عادت ماهانه) آن‌ها رفع می‌شد.» (از ماتیکان هزاردستان)
فرزند داشتن ـ به ویژه پسر ـ اصل بقای خانواده بود. به این سبب که اگر زن نازا بود به تشخیص پزشک و با موافقت زن اول مرد، می‌توانست زن بگیرد (البته این ازدواج «چند همسری» نیست) اگر مردی بالغ، بی‌فرزند پسر از این جهان بگذرد، روانش از «پل چینود» (پل صراط) نتواند عبور کرد تا هنگامی که برای او فرزندخوانده تعیین نکنند و سرپرستی بازماندگان و دارایی‌اش را به او نسپارند، روان او آزاد نمی‌شود.
در چند مورد، در اوستا، آیه‌هایی است که در آن‌ها نمازگزار از درگاه یزدان و فرشتگان خواستار پسر است که بتواند خود و خانواده و شهر و کشور را از دشمنان حفظ کند. در پیوند خویشاوندی، اهمیت دادن به فرزند پسر، از ویژگی‌های جامعه کهن بود (که هنوز اعتبار خود را در جامعه‌های سنتی از دست نداده است). در آیین زرتشتی کسانی که پسر نداشتند، یا دارای فرزند نبودند، بنابر سنت جامعه، این نگرانی را، با قبول «فرزندخوانده»ای از خویشاوندان نزدیک، رفع می‌کردند. به این معنا که از پنج نوع زنی که در ازدواج‌ها تقسیم‌بندی می‌کردند[49]، دو نوع آن (ایوک زن و سترزن) در جهت افزودن پسر به گستره‌ی خانواده بود.
سترزن، اگر پسر جوانی پیش از ازدواج می‌مرد، پدر و مادرش پسری از خویشاوندان را، راضی می‌کردند، که به عنوان فرزند آن‌ها ازدواج کند، و پسر اول این ازدواج را به نام پسر در گذشته ایشان نام‌گذاری کند تا وارث آن‌ها گردد.
ایوک زن، در لغت به معنای یگانه دختر خانواده است که پس از ازدواج بایستی نخستین فرزند پسر را به نام و خواست پدر نام‌گذاری کند و پدر حقیقی کودک نیز، بنابر آیین جامعه این امر را می‌پذیرفت.
خانواده به روایت ارداویراف‌نامه: کتاب اردیراف‌نامه (که به روایتی در زمان اردشیر بابکان نوشته شده است) و دارای 101 فرگرد است، 16 فرگرد آن درباره‌ی رفتار خانواده‌ها، رفتار زن و شوهر با یکدیگر، رفتار با پدر و مادر، رفتار با فرزندان و هشدار و یادآوری کیفر سنگین برای کسانی که از این رهنمودها تخطی نمایند، می‌باشد.
استوره‌ی ارداویراف‌نامه به این شرح است که: «... پس از آن که اسکندر رومی، بدبخت بی‌دین و بدکردار به ایران آمد، و دستوران و داوران و دانایان را بکشت، تباهی، آشوب، بدگمانی و بیدادگری در مردمان ایران شهر پدید آمد. پس مغان و دستوران انجمن آراستند و اردیراف را به قرعه تعیین کردند که به راهنمایی دو فرشته (سروش فرشته‌ی رسیدگی به حساب روز واپسین و آذر فرشته‌ی تقرب به اور مفرد) به مدت هفتاد روز از بهشت و دوزخ و بزرخ (همیستکان) و پل چینواد (پلی که روان گذشتگان باید از آن بگذرد) دیدن کرد. و پاداش کارهای نیک و کیفر بدی را با دقت به خاطر سپرد. هفتمین روز با پیامی از اورمزد برای جهانیان به زمین بازگشت و...»[50]
اردایراف خواننده یا شنونده را با خود به بهشت و دوزخ می‌برد و جایگاه روان‌های نیکان و بدان را نشان می‌دهد. خانواده به عنوان هسته‌ی بنیادین جامعه مورد توجه ارداویراف نامه است: رعایت احترام پدر و مادر، تیمار و پرورش فرزندان، سازگاری و احترام با همسر، پاکدامنی و عفت که آرامش و بقای خانواده را تضمین می‌کند. حرمت و حراست اعضای خانواده، ازدواج با خویشاوندان و... گوشزد شده است. که به برخی فرگردها اشاره می‌شود:
ـ برای کسانی که پدر و مادر را رنج داده‌اند و به گیتی از آن پوزش و بخشش نخواستند. پادافره (کیفر) سخت است. (فرگرد 65)
ـ کیفر سنگین برای مادرانی که کودک خود را گرسنه نگه داشته و در برابر دریافت پول کودک دیگری را شمع دادند. (فرگرد 4، 59 و 87)
ـ کیفر سنگین برای کسی که سقط جنین کرده است (و کودک خویش مردار و تباه کرد و بیفکند) (فرگرد 45) و...
ب ـ خانواده در میان مسیحیان و یهودیان:
علاقه و آمیزش جنسی در میان مسیحیان پلید شمرده شده و این به خاطر تفسیری بوده که از بدو تشکیل کلیسا از طرف کلیسا برای مجرد زیستن حضرت عیسی مسیح، صورت گرفت، گفته شد علت اینکه مسیح تا آخر مجرد زیست پلیدی ذاتی این عمل است. به همین جهت روحانیون و مقدسین مسیحی شرط وصول به مقامات روحانی را آلوده نشدن به زن در تمام عمر دانستند و پاپ از میان این چنین افرادی انتخاب می‌شود.
به عقیده ارباب کلیسا، تقوا ایجاب می‌کند که انسان از ازدواج خودداری کند. راسل می‌گوید: «در رسالات قدیسین به دو یا سه توصیف زیبا از ازدواج برمی‌خوریم، ولی در سایر موارد، پدران کلیسا از ازدواج به زشت‌ترین صورت یاد کرده‌اند. هدف ریاضت این بوده که مردان را متقی سازد. بنابراین، ازدواج که عمل پستی شمرده می‌شد بایستی منهدم شود.
کلیسا ازدواج را به نیت تولید نسل جائز می‌شمارد. اما این ضرورت، پلیدی ذاتی این کار را از نظر کلیسا از میان نمی‌برد، علت دیگر جواز ازدواج، دفع افسد به فاسد است یعنی با این وسیله از آمیزش‌های بی قید و بند مردان و زنان جلوگیری می‌شود.
دین مسیح و بالاخص سنت پل نظریه جدیدی در ازدواج عرضه داشتند. در نظریات آن‌ها ازدواج نه به خاطر تولید مثل بلکه به منظور جلوگیری از گناهانی نظیر زنا و فسق و فجور بود. سنت پل حتی برای یک بار هم پیشنهاد نکرده که ازدواج دارای جنبه‌های مثبتی نیز می‌باشد و نیز بازگو نکرده که محبت و عشقی که بین زن و شوهر وجود دارد، ممکن است امر دلپذیری باشد و حتی او کمترین توجهی را نسبت به خانواده مبذول نداشته است. نظر دین مسیح آن است که هر گونه مقاربت جنسی (حتی در قلمرو زناشویی) ناپسند و غیر اخلاقی می‌باشد.
نظریات سنت پل به وسیله کلیسای دوران اولیه مسیحیت تأیید و تأکید می‌شود و کلیساها عقاید وی را بزرگ جلوه می‌دادند تا حدی که تجرد امری مقدس می‌نمود و مردان عزلت می‌گزیدند تا با شیطان مبارزه کنند ولی در همان زمان افکار آنان از تصورات شهوترانی آکنده می‌شد.
کلیسای کاتولیک، به هر حال تا آن حد که سنت پل و زاهدان شهر تب، به طور غیر بیولوژیکی درباره زناشویی و روابط دو جنس مخالف می‌اندیشند فکر نمی‌کند. از افکار سنت پل استنباط می‌شود که وی صرفاً به زناشویی بدیده منع قانونی از امور شهوانی می‌نگرد و کسی نمی‌تواند از سخنان وی حتی اشاره‌ای درباره کنترل موالید و ادامه نسل دریابد بلکه برعکس از گفتار وی می‌توان دریافت که وی پرهیز کردن از مقاربت با زن را در دوره‌های حاملگی و زایمان خطرناک می‌دانسته است و مخالف این پرهیز بوده است. در حالی که کلیسای کاتولیک در این مورد نظر دیگری دارد. زناشویی در دکترین ارتدکس مسیحیت دارای دو هدف است. یکی از آن هدف‌ها همان است که سنت پل تعیین کرده است و هدف دیگر تولید کودک است، در نتیجه همین هدف‌ها اخلاق جنسی در مذهب ارتدکس حتی مشکل‌تر از آن مقرراتی بود که سنت پل تعیین کرده بود. چه کلیسای ارتدکس، فقط روابط جنسی مرد و زن را در محدوده زناشویی قانونی می‌دانست، بر طبق عقاید کلیسای ارتدکس میل بر حلال‌زاده بودن فرزندان و اولاد و اعقاب تنها انگیزه‌ایست که روابط جنسی را سر و سامان می‌بخشد.[51]
شریعت یهود اختیار طلاق را به مرد داده و اگر شخصی با دختر باکره زنا نماید باید زانی مقدار معینی پول نقره به پدر دختر بدهد و آن دختر را زوجیت اختیار نماید و دیگر حق ندارد تا مدت عمر او را طلاق گوید.[52]
در سفر جامعه تورات آمده: من و دلم بسیار گشتیم تا بدانم از سر حکمت و عقل جرثومه شر یعنی جهالت و حماقت و جنون چیست و کجاست؟ دیدم از مرگ بدتر و تلخ‌تر زن است که خودش دام و قلبش طناب دار است و دست‌هایش قید و زنجیر است تا آنجا که می‌گوید من در میان هزار نفر مرد یک انسان پیدا می‌کنم، اما میان هزار نفر زن یک انسان پیدا نمی‌کنم.[53]
در تلمود که دومین کتاب یهودیان بعد از تورات است، دعایی وجود دارد که جایگاه زن در خانواده و در نگاه آیین یهود را تبیین می‌کند: «انسان موظف است که هر روز این سه دعای برکت را بخواند: متبارک است خدایی که مرا یهودی خلق کرد، که مرا زن نیافرید و که مرا یک بی‌سواد و بی‌معرفت به وجود نیاورد.» در نگاه تلمود، نقش زن در خانواده و اجتماع بشری، در اشتغال به امور خانه‌داری منحصر است و تنها راه کمال زن، تشویق شوهر و فرزندان به فراگیری تورات است: «زنان به چه وسیله کسب شایستگی و امتیاز می‌کنند؟ به وسیله فرزندانشان به کنیسه برای فرا گرفتن تورات، با وسیله‌ی وادار کردن شوهرانشان به آموختن قوانین الهی در محضر دانشمندان.»[54]
ج ـ خانواده در اسلام
نگرش اسلام به خانواده برعکس مکاتب و دیدگاه‌های غیراسلامی، که نگاهی تک بعدی است، بسیار عمیق و همه‌جانبه است و تمام ابعاد آن از آغاز تا انتها، در همه مراحل مورد توجه بوده و در هر مورد دستورات لازم ارائه گردیده است. نحله‌های غیر دینی، خانواده را از زاویه‌ی خاصی مورد توجه قرار می‌دهند، به ویژه دانش‌های علمی امروز دانشگاه‌ها براساس نیاز خود به تجزیه و تحلیل خانواده می‌پردازد و به دیگر ابعاد آن توجه چندانی ندارند. غافل از اینکه خانواده به عنوان یکی از بنیادی‌ترین نهادهای اجتماعی، در تمامی عرصه‌های زندگی بشر حضور دارد و باید به جوانب گوناگون آن پرداخت. به نظر می‌رسد این مسئله نقدی است بر همه دانش‌های علمی که از آن‌ها نام برده شد.
اما اسلام نگاهی همه جانبه به نهاد خانواده دارد و آن را از زاویه‌های گوناگون مورد توجه قرار داده است. وقتی به متون اسلامی به خصوص آیات و روایات مراجعه می‌کنیم، در همه‌ی زمینه‌ها به دستوراتی برمی‌خورید که از همه جهات به تحکیم نهاد خانواده پرداخته است. قرآن کریم و احادیث اسلامی در مسائل اخلاقی، اجتماعی، تربیتی، روان‌شناختی و اقتصادی خانواده فراوان سخن گفته‌اند. اگر این مضامین به صورت دقیق و تخصصی استخراج و با یافته‌های علوم جدید منطبق گردند، تحول عظیمی در دانش خانواده به وجود خواهد آمد. آن قدر که اسلام به تحکیم بنیان خانواده اهمیت داده و در دستورات خود گام به گام آن را دنبال نموده است، مکتب‌های دیگر به استقرار خانواده بها نداده‌اند. اسلام پیش از همه، می‌خواهد یک فضای عاطفی و محبت‌آمیز در محیط خانواده پدید آید و روابط بین اعضای آن بیش از پیش پایدار گردد.[55] خانواده‌ای از نظر اسلام خوشبخت است که دوستی، صداقت و وفاداری بر فضای آن حاکم باشد، زیرا با اختلاف، بدبینی، خودمحوری، شیرازه خانواده از هم می‌پاشد. خدای متعال ایجاد محبت و همدلی بین زن و شوهر را از نشانه‌های خود دانسته، می‌فرماید: «و من آیاته أن خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة[56] ـ
ترجمه: یکی از نشانه‌های خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان بیارامید و میان شما و همسرانتان موده و رحمه برقرار ساخت.»
براساس بینش اسلامی، پیوند میان زن و مرد فراتر از یک غریزه بوده، منشأ فطری و الهی دارد که از سرشت آدمی ناشی می‌شود. دستگاه عظیم خلقت چنان زوجین را به هم علاقه‌مند ساخته است که حاضرند برای رفاه حال دیگری، رنج و زحمت را به جان خود بخرند تا همسر در آسایش زندگی کند. آفریدگار بشر کاری کرده است که خودخواهی و تکروی در محیط خانواده به خدمت و همکاری تبدیل شود.[57]
نگاهی به آموزش‌های اسلامی نشان می‌دهد که مسأله «خانواده» با تمام مراحل و واقعیت‌های مربوط به آن، به صورت جدی و گسترده مورد توجه اسلام بوده است و اصولاً یکی از مسائلی که در سرلوحه‌ی تعالیم دینی ما قرار دارد، همین مسأله است. برخلاف برخی نظریه‌ها که تجرد را توصیه کرده و ازدواج را زشت شمرده‌اند، اسلام ازدواج را مقدس شمرده و از تجرد نهی می‌کند. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «هیچ بنیانی در اسلام گذارده نشده که نزد خدا محبوب‌تر در ازدواج باشد.» و در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده که: «ازدواج سنت من است و هر که از سنت من روی بگرداند، از من نیست.»[58]
خانواده اجتماعی کوچکی است که ابتدا با یک مرد و زن تشکیل می‌شود، دو نفری که بناست در تکامل معنوی و رشد مادی یکدیگر مشارکت کنند و بالاتر از آن که هر یک کمبود دیگری را در اوج محبت و مودت جبران نمایند و چنانچه چیزی آنان را تهدید کرد و آرمان‌های فکری و اعتقادیشان را به خطر انداخت، هر دو به دفاع برخیزند و جهت حیات و زندگی همیشگی خویش با آن مبارزه کنند و برای بقای خویش برنامه‌ریزی نمایند و نسل خود را دوام بخشند.
قرآن کریم این اصل اساسی را با واژگانی زیبا چنین بیان می‌کنا: «و من آیاته من خلق لکم من انفسکم ازوجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون ـ از نشانه‌های خداست که آفرید برای شما همسرانی از جنس خودتان تا بدیشان آرام گیرید و میان شما دوستی و مهربانی نهاد. هر آینه در این کار برای مردمی که بیندیشند نشانه‌ها و عبرت‌هاست.»
* کارکرد و جایگاه خانه در قرآن:
واژه «بیت» به معنای خانه، 71 بار با مشتقات آن در صیغه‌های «بیت» و جمع آن «بیوت» در قرآن کریم آمده است. این کلمات در 12 مورد به مصداق بیت الله، یعنی کعبه (خانه خدا)، 2 مورد برای بیت عتیق، 2 مورد بیت معمور و باقی به معنای «خانه»، همان محیط مخصوص زندگی خانواده آمده است.
با نظر به آیات الهی و پرداختن آیات متعددی در قرآن به کلمه بیت، چنین به دست می‌آید که این مکان مسقف محدود که محل اجتماع و زیست جمعی بشر و اولین محیط رشد و پرورش وی است، مورد عنایت حق بوده و برحسب کارایی و جایگاهش در حیات انسانی، از اهمیت بسزایی برخوردار است که در اینجا به بعضی از این موارد اشاره می‌شود:
1 ـ محل تسکین:
اولین کارکرد خانه، تأمین آرامش جسم و تسکین جان اعضای آن است که البته مرهون امنیت همه جانبه‌ی این محیط برای اعضاست. فضای محدود و امن خانه، حریمی (محل محرم) برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایز و تأمین نیازهای جسمی روحی انسان است. این سکونت و امنیت را خداوند به خود نسبت می‌دهد و می‌فرماید: «والله جعل لکم من بیوتکم سکنا[59] ـ خداوند از خانه‌های شما محل سکونت و آرامش برایتان قرار داد.»
واژه «سکن» به معنای هر چیزی است که انسان به وسیله آن تسکین یابد. انسان علاوه بر نیاز به سکونت در خانه، به محلی برای تسکین آلام روحی، رها شدن از برخی قیودات اجتماعی، استراحت به نحوه دلخواه، خلوت کردن و راز و نیاز با خدا و محرمان نیاز دارد. اگر خانه تأمین‌کننده این نیازها نباشد، مسکن نخواهد بود.
جهت دریافت فایل جایگاه خانواده در اسلام لطفا آن را خریداری نمایید